'Jongeren opsluiten mag enkel een ultieme maatregel zijn'

Ben je blij met de vijf nieuwe units in De Grubbe?

Magda Massoels: “Zeker, het ziet er heel eigentijds uit. Dat was ook dringend nodig. De Grubbe werd indertijd in grote haast opgericht omdat minderjarigen - dankzij druk vanuit het kinderrechtenperspectief - niet meer in een gevangenis mochten worden ondergebracht. De Grubbe werd een plek voor jongeren in afwachting van een plaats in een gemeenschapsinstelling. Met enkele opvoeders, maar vooral met federaal bewakingspersoneel.”

“Het toenmalige Jongerenwelzijn heeft die gebouwen en terreinen vijf jaar geleden overgenomen van Justitie. Maar het bleven zeer oude, ondermaatse gebouwen, met alle nadelen vandien: we moesten voortdurend repareren om het leefbaar te houden. Nu is er een nieuw gebouw klaar met vijf leefgroepen, met plaats voor telkens negen jongens per unit. Over twee jaar moeten dat er negen zijn. Zo is De Grubbe klaar voor zijn nieuwe rol als oriëntatiecentrum.”

Vroeger zaten jongeren vaak in een rommelig kluwen van allerlei maatregelen.
Zeker als het om gepleegde feiten ging, had een jongere vaak het raden naar de uiteindelijke afloop

Wat moeten we ons daar precies bij voorstellen?

Massoels: “Als jongeren een delict hebben gepleegd, heeft de jeugdrechter dankzij het nieuwe decreet Jeugddelinquentierecht een heel palet aan maatregelen ter beschikking. Eén daarvan is een gesloten begeleiding in een gemeenschapsinstelling. In de toekomst zal die begeleiding altijd starten met een oriëntatie van vier weken in De Grubbe. Dat geeft het multidisciplinaire team de tijd om een onderbouwde screening uit te voeren, om de nood aan een verder gesloten traject te onderzoeken.”

“Gesloten maatregelen hebben immers consequenties: we veroorzaken zelf breuken en negatieve effecten door pubers en adolescenten uit hun leefwereld te plukken. Zeker bij jongeren met een eerder laag risicoprofiel zijn de effecten van onze interventies op lange termijn duidelijk negatiever. Het onderzoek in De Grubbe zal mét jongere, ouders, consulent en andere betrokkenen worden gevoerd en leiden tot een onderbouwd advies. Uiteraard blijft het de jeugdrechter die beslist. Maar het decreet vraagt wel een goede verantwoording waarom een rechter een bepaald advies niét volgt.”

“Het nieuwe decreet voorziet in veel ambulante maatregelen, die vooral focussen op interventies binnen de context van de jongere en op een herstelgerichte aanpak. Jongeren opsluiten mag enkel de ultieme stap zijn, een zware maatregel die je alleen mag toepassen als er voldoende argumenten voor zijn. Soms is dat effectief zo, om de veiligheid van de maatschappij te vrijwaren of om met de jongere een intensieve gesloten start te nemen. In dat geval kan een jongere voor een termijn van drie, zes of negen maanden doorschuiven naar één van de andere gemeenschapsinstellingen.”

Hoe zal die screening precies gebeuren?

Massoels: “Uit wetenschappelijk onderzoek weten we heel goed wat zogenaamde ‘criminogene noden’ zijn, die ertoe kunnen leiden dat een jongere delicten pleegt. Die factoren heb je in bijna alle levensdomeinen, van de thuissituatie tot de schoolcarrière en de vriendengroep, maar ook in de denkpatronen en persoonlijkheid van de jongere. We kunnen de risico’s op latere delicten dus vrij goed in kaart brengen. Maar dat is specialistenwerk, dat dus best gecentraliseerd en efficiënt gebeurt.”

Gesloten maatregelen hebben consequenties: we installeren zelf breuken
en negatieve effecten door pubers en adolescenten uit hun eigen leefwereld te plukken

En wat gebeurt daarna?

Massoels: “Op basis van die screening wordt een advies en nadien een handelingsplan opgesteld. Het is heel belangrijk dat dit samen met de jongere gebeurt. Hij moet zijn problemen leren benoemen én mogelijkheden en mensen zien om mee oplossingen te zoeken. Want als je zaken boven het hoofd van een jongere beslist, zit je vaak naast de kwestie, en zal de motivatie om te veranderen in veel gevallen zoek zijn.”

“Ook externe partners worden betrokken: hulpverleners die al langer met de jongere samenwerkten, of nieuwe partners. Samen gaan we op zoek naar manieren om die criminogene noden aan te pakken. Met de focus op de positieve keuzes van de jongere zelf. Stel dat zo’n jongere nooit ‘nee’ durft te zeggen tegen zijn vrienden, dan ga je op zoek naar wat hem hierin kan ondersteunen. Maar ook schoolkeuzes komen in beeld, geschikte vrijetijdsbesteding of een intensieve begeleiding van de context. Met dat plan beginnen we tijdens het gesloten traject, samen met externe partners die langskomen in de gemeenschapsinstelling. Maar het loopt ook naadloos verder wanneer de jongere weer naar buiten kan - naar huis of naar een andere plek.”

Je spreekt over termijnen van drie, zes of negen maanden. Hoe zal in de praktijk lopen?

Massoels: “Na de screening van vier weken kan de jeugdrechter op basis van het advies beslissen welke module het wordt: drie, zes of negen maanden. Als we kijken naar de jongeren vandaag, kunnen we voorspellen dat voor de meeste jongeren een module van drie maanden zal volstaan. De keuze voor een begeleiding van negen maanden zal voor een hele kleine groep zijn, die door allerlei factoren (waaronder trauma’s, psychiatrische problemen, lage intelligentie, …) minder vatbaar is voor een begeleiding en met wie we meer stap voor stap moeten werken. Bedenk wel dat dit over de ‘voorlopige fase’ gaat, te vergelijken met de voorhechtenis bij volwassenen. De rechter spreekt meestal pas maanden of jaren later een definitief vonnis uit. Dat kan opnieuw een gesloten begeleiding in een gemeenschapsinstelling van drie, zes of negen maanden zijn. Maar in veel gevallen zal dat niet meer nodig zijn, omdat de jongere al in de voorlopige fase een heel traject heeft doorlopen.”

In het decreet staat dat jongeren tot zeven jaar kunnen worden opgesloten.

Massoels: “Er zijn inderdaad nog de uitzonderingen, die bij vonnis een heel lange begeleiding opgelegd krijgen. Dat is inderdaad nieuw, of toch binnen de gemeenschapsinstellingen. In het voortraject naar het decreet was er veel weerstand tegen de ‘uithandengeving’, waarbij jongeren die een zwaar delict hebben gepleegd - bijvoorbeeld een moord  of een terreurdaad - naar het volwassenrecht uit-handen-worden gegeven. Het decreet zocht een alternatief voor die uitzonderlijke situaties. Als alternatief kunnen nu langere vonnissen in een gemeenschapsvoorziening worden opgelegd, tot maximaal zeven jaar. Maar dat blijven de grote uitzonderingen. Bovendien mogen de gemeenschapsinstellingen nooit louter detentie worden: de jongeren worden weliswaar van veel vrijheden beroofd, maar er wordt vooral samen met hen aan hun toekomst gewerkt.”

Als je zaken boven het hoofd van een jongere beslist, zit je vaak naast de kwestie,
en zal de motivatie om te veranderen in veel gevallen zoek zijn

Er komt veel kritiek op het tekort aan plaatsen in de gemeenschapsinstellingen. Terecht?

Massoels: “Het klopt dat er soms jongeren niet naar een gemeenschapsinstelling kunnen omdat er op dat moment geen plaats is. Maar logisch is dat niet: vandaag zijn er in Vlaanderen - in vergelijking met tien jaar geleden - minder jongeren die feiten plegen én honderd plaatsen meer in de gemeenschapsinstellingen. Het is een verontrustend fenomeen.”

“Als maatschappij hebben we blijkbaar heel hoge verwachtingen naar ‘geslotenheid’. Het lijkt wel de oplossing voor heel veel dingen waarvan we niet meer weten hoe ze op te lossen. Als een jongere bijvoorbeeld een diefstal met geweld pleegt, zien we geen andere uitweg dan een opsluiting. Dan hebben we het gevoel dat het gevaar weg is en de jongere zijn leven zal beteren. Maar zo werkt het natuurlijk niet, als je niet op zoek gaat naar duurzame oplossingen die ook voor de jongere een win-situatie worden.”

“Integendeel: een verblijf in een gesloten instelling heeft veel nadelen, het is als het ware een criminogene factor op zich. We weten uit wetenschappelijk onderzoek dat andere maatregelen veel beter zijn: intensieve contextbegeleiding, voorwaarden, herstelgericht werken, gemeenschapsdienst, … Of beter nog: dat een jongere zélf met een voorstel komt. Maar de samenleving worstelt nog steeds met het gevoel dat al die alternatieve maatregelen gelijk staan met straffeloosheid. Dat de jongere triomfantelijk kan wegkomen met zijn daden. Het is voor ons allemaal een belangrijke uitdaging om dat gevoel omgebogen te krijgen.”

Hoeveel gesloten plaatsen zijn er nu eigenlijk?

Massoels: “Nu zijn er 318, verspreid over zeven campussen. In De Grubbe komen ten laatste tegen 2022 nog 40 plaatsen bij. Dan zullen er meer dan 350 zijn, ruim voldoende. Zeker omdat er nu in de gemeenschapsinstellingen ook gemiddeld nog een 60-tal jongeren met een maatregel rond een verontrustende thuissituatie zitten (VOS), die geen delict hebben gepleegd. Het decreet stelt duidelijk dat dat in de toekomst niet meer kan. Er is een oproep gedaan naar de private voorzieningen om 150 gesloten VOS-plaatsen te creëren. Voor sommige jongeren, zoals slachtoffers van tienerpooiers, is die (semi-)geslotenheid nog altijd noodzakelijk.”

“De gemeenschapsinstellingen zullen wel nog de ‘time-out’-module voorzien: als het in een private voorziening even niet meer houdbaar is, kunnen jongeren met een VOS-achtergrond voor een korte periode bij ons verblijven, om alles te laten bedaren en tot herstel van de hulpverlening te komen.”

De jongeren worden weliswaar van veel vrijheden beroofd,
maar er wordt vooral samen met hen aan hun toekomst gewerkt

“Het decreet dwingt ons veel zorgzamer om te gaan met jongeren die feiten plegen. Vroeger zaten jongeren vaak in een rommelig kluwen van allerlei maatregelen. Zeker als het om gepleegde feiten ging, had een jongere vaak het raden naar de uiteindelijke afloop. Er werd ook niet specifiek genoeg ingezet op het voorkomen van volgende feiten, hoewel daar heel wat wetenschappelijke onderbouwing voor bestaat. In 2017 ben ik dan afdelingshoofd geworden van de gemeenschapsinstellingen, vooral om alles rond dat nieuwe decreet te coördineren.”